डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे हिंदी भाषा आणि राष्ट्रीय एकीकरणाविषयीचे विचार प्रभावीपणे मांडले आहेत आणि त्याचा दृष्टिकोण “मराठी विरुद्ध हिंदी” या महाराष्ट्रातील भाषिक वादाच्या संदर्भात त्यांना प्रासंगिक बनवतो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी हिंदी भाषेला राष्ट्रीय एकीकरणाचे साधन मानले.
Dr. Babasaheb Ambedkar’s Thoughts on the Hindi Language
बाबासाहेबांनी ‘Thoughts on Linguistic States’ या पुस्तकात आणि त्यांच्या इतर लेखनात हिंदी भाषेबद्दल विचार प्रकट केले आहेत. बाबासाहेबांनी हिंदी भाषेला राष्ट्रीय एकीकरणाचे साधन म्हणून महत्त्व दिले आहे. त्यांचे विचार केवळ भाषिक संदर्भातच नव्हे, तर राष्ट्रीय एकतेच्या दृष्टिकोनातूनही व्यापक दृष्टिकोन मांडतात. या लेखामध्ये, बाबासाहेबांचे हिंदी भाषा आणि भाषीय राष्ट्रीय एकीकरणाविषयीचे विचार त्यांच्या ‘माझी आत्मकथा’ या पुस्तकातील संपूर्ण मजकुरासह सादर केले आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या विचारांचा मूळ स्वरूपात आढावा घेता येईल.
महाराष्ट्रात सध्या हिंदी भाषेच्या विरोधात तीव्र भावना दिसून येत आहे. विशेषतः, महाराष्ट्र शासनाने प्रस्तावित केलेल्या तीन भाषा धोरणाला मराठी अभिमानी व्यक्तींनी तीव्र विरोध दर्शवला आहे. या पार्श्वभूमीवर, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे हिंदी भाषा आणि राष्ट्रीय एकीकरणाविषयीचे विचार आजही अत्यंत प्रासंगिक आणि मार्गदर्शक ठरतात.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे हिंदी भाषा आणि राष्ट्रीय एकीकरणाविषयी विचार
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी हिंदी भाषेला भारताच्या राष्ट्रीय एकीकरणाचे एक महत्त्वाचे साधन मानले. त्यांच्या मते, भारतासारख्या बहुभाषिक आणि बहुसांस्कृतिक देशात एक सामाईक भाषा असणे राष्ट्रीय एकतेच्या दृष्टीने अत्यावश्यक आहे. त्यांनी ‘Thoughts on Linguistic States’ या पुस्तकात भाषावार प्रांतरचनेच्या संदर्भात हिंदी भाषेला अधिकृत राष्ट्रीय भाषा म्हणून स्वीकारण्याचे समर्थन केले. त्यांचे म्हणणे होते की, एक सामाईक भाषा आणि लिपी देशातील विविध भाषिक समुदायांना एकत्र आणू शकते आणि परस्परांमधील संवाद सुलभ करू शकते.
बाबासाहेबांचे हे विचार त्यांच्या ‘माझी आत्मकथा’ (संपादक: ज. गो. संत) या पुस्तकातील खालील मजकुरात स्पष्टपणे दिसून येतात:
एके दिवशी महाराष्ट्राच्या एकीकरणासंबंधी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांशी विचार विनिमय करण्यासाठी ‘प्रभात’चे श्री. नवरे आणि ‘तरूण भारत’ चे श्री. माडखोलकर आले. “कसले घेऊन बसलात महाराष्ट्राचे एकीकरण? या एकीकरणाची आपल्याला काय जरूरी आहे?” असा अनपेक्षित सवाल बाबासाहेबांनी त्यांना केल्यावर माडखोलकर व नवरे एकदमच गारच पडले.
नंतर दोघांनी आपले म्हणणे समजावून दिले. मग डॉ. बाबासाहेब म्हणाले, “तुम्हा महाराष्ट्रीयांना हिंदुस्थानात पूर्वीप्रमाणे मुलुखगिरीवर निघायचे आहे काय ? बोला! मी आहे तुमच्या बरोबर यायला तयार. पण आता यापुढे तुम्हा-आम्हाला किवा कोणालाच मुलुखगिरी करता येणार नाही, हे ध्यानात ठेवा. महाराष्ट्राच्या अभिमानाच्या भूमिकेवरुन विचार करण्याची सवय तुम्हाला अजिबात सोडून द्यावी लागेल. ‘मी महाराष्ट्रीय आहे’ ही कोती राष्ट्रीय भावना मनात जागृत न करता ‘मी हिंदी आहे. मी आशियाचा आहे, मी एक सुसंस्कृत नागरिक आहे’ अशी उदात्त भावना जागृत करावी लागेल. मराठी भाषा चांगली आहे, मी ती चांगली जाणतो, चांगली लिहितो. पण आता मला नुसते मराठीच शिकून कसे चालेल? मला तर साऱ्या हिंदुस्थानाचे एकीकरण घडवून आणावयाचे आहे. त्यासाठी मला साऱ्या जनतेला समजेल अशी हिंदी भाषा शिकली पाहिजे. माझी मराठी, माझी गुजराती, माझी बंगाली, माझी कानडी अशी कोती भाषाभक्ती धरून चालणार नाही. साऱ्या हिंदुस्थानवासीयांची एक भाषा झाली पाहिजे. त्यासाठी आपल्याला आरंभीपासूनच हिंदी ही एक आवश्यक भाषा म्हणून शिकावी लागेल. आता बहुतेक सारी जनता नाही तरी अशिक्षित आहे. काय ते शेकडा दहा लोकांना हल्ली लिहिता-वाचता येत आहे. त्यांचा उपयोग प्रथमपासूनच साऱ्या जनतेला हिंदी शिकविण्यासाठी करूया म्हणजे राष्ट्राचा एक फार मोठा प्रश्न सुटेल.
“बरे ते एक असो ! तुम्ही हिंदुस्थान हे एक राष्ट्र आहे असे मानता ना? किंवा ते एक राष्ट्र व्हावे असे तुम्ही मनापासून चाहता आहात ना ? मग मला विचार करू द्या तुम्हाला की, एक राष्ट्र होण्यासाठी तुम्ही आतापर्यंत काय खटपटी केल्या आहेत ? हिंदुस्थानात एक लिपी असावी अशी तुम्ही खटपट केली आहे काय? अहो, बाकी गोष्टी सोडून द्या. नुसती एक लिपीसुद्धा चालू करावी असे तुमच्या मनात येत नाही, मग तुम्ही या देशात एकराष्ट्रीयत्व कसे प्रस्थापित करणार ? मला बंगाली चांगले समजते, त्याचप्रमाणे गुजरातीही चांगली समजते. आता जर मराठी, हिंदी, गुजराती व बंगाली या राष्ट्रातील मुख्य भाषा देवनागरीत किंवा आपल्या बालबोधित लिहिल्या जाऊ लागल्या तर आम्हाला सहज बंगाली वाचता येईल. गुजराती वाचता येईल व मग त्या वाङ्मयाविषयी आपल्याला एक प्रकारचा जिव्हाळा उत्पन्न होईल. हिंदी नऊ कोटी लोक वाचू लागतील, तर बंगाली पाच कोटी, मराठी जवळजवळ तीन कोटी, गुजराती दोन कोटी, म्हणजे चाळीस कोटी हिंदी बांधवांपैकी वीस कोटी माणसांना एकमेकांची भाषा अनायासे समजू लागेल व त्यामुळे एकराष्ट्रीयत्वाची केवढी तरी प्रगती होईल, नाही ? पण अशा प्रकारचा फार मोठा, व्यापक प्रश्न हाती न घेता तुम्ही मला सांगता ‘महाराष्ट्राचे एकीकरण करूया,’ तर मी ते कबूल करीन बरे ? आता आपल्याला आपला कोतेपणा व संकुचितपणा ठेवून चालणार नाही. उगाच भलता अभिनिवेश निर्माण कराल तर तो राष्ट्रविघातक ठरेल.
“तुम्हाला अमेरिकेचा इतिहास आहे ना माहीत? एकभाषीपणाचा अमेरिकेत केलेला सुंदर प्रयोग आपण ध्यानात घ्या.”
“आरंभी आरंभी अमेरिकेन वसाहतीत जर्मन, इटालियन, पोर्तुगीज, स्पॅनिश, इंग्लिश व फ्रेंच भाषा बोलणारे अनेकविध लोक गोळा झाले. त्यांपैकी प्रत्येक इसमाला आपापल्या भाषेचा व आपापल्या संस्कृतीचा अत्यंत अभिमान होता हे तुम्हाला महितच आहे. ते जरी सारे ख्रिश्चन असले तरी त्यांच्यात नाना पंथ होते व त्या एकमेकांचे विळ्याभोपळ्याएवढे सूत होते हेही तुम्हाला माहीत आहे. आपली मातृभाषा सोडावयास ते अजिबात तयार नव्हते. आपली मातृभाषा सोडून राष्ट्राची ठरलेली एक भाषा, म्हणजे इंग्रजी शिकणे हे त्यांच्या जिवावर येत होते. पण त्यांच्या भावी पिढीने तो प्रश्न अत्यंत सुलभ रीतीने सोडविला. म्हणजे या साऱ्या अलग अलग भाषा बोलणार्‍यांची एकूण एक मुले जाऊन इंग्रजी शिकू लागली. त्यामुळे घरी जरी आपल्या आईबापापाशी व भावाबहिणीशी ते आपापली मातृभाषाच बोलत असत तरी सर्वत्र सार्वजनिक ठिकाणी त्यांना इंग्रजी हीच भाषा माध्यम म्हणून वापरणे आवश्यक झाले. त्यामुळे एका पिढीत साऱ्यांना इंग्रजी अवगत होऊन भाषा एक झाल्यामुळे स्वाभाविक एकमेकांमधील संघटन व बंधुभाव अधिक दृढतर झाला.”
“हे जे संयुक्त संस्थानात-अमेरिकेत शक्य झाले ते आपल्याला हिंदुस्थानातल्या भावी संयुक्त संस्थानात शक्य करुन दाखविता येणार नाही काय? मला तर त्याबाबत फार आशा वाटते. एक भाषा, एक जीवन, एक धर्म हे एकराष्ट्रीत्वाचे आधारस्तंभ आहेत. म्हणून मला महाराष्ट्राच्या एकीकरणापेक्षा हिंदी एकीकरणाबद्दल अधिक कळकळ वाटते. मराठीचा अभ्यास न करता तुम्ही जर हिंदीकडे अधिक लक्ष पुरविले, तर तुमची मराठी न मरता ती अधिक जोरदार होईल व महाराष्ट्रीय जिकडे जाईल तिकडे त्याला मार्ग मोकळा होणे शक्य होणार आहे.”
“हिंदींच्या बरोबर तुम्हाला साऱ्या जगाशी संबंध येण्यासाठी इंग्रजीचाही अभ्यास करावा लागेल. हिंदूस्थानातून उद्या इंग्रज गेले तरी तुम्हाला त्यांची भाषा सोडून चालणार नाही. आतापर्यंत इंग्रजी भाषेच्या जोरावरच एकराष्ट्रीयत्व प्राप्त करून घेता आले, ही गोष्ट आपल्याला विसरता कामा नये. माझ्यासारख्या राष्ट्रीय बाण्याच्या माणसाला या महाराष्ट्र एकीकरणाऱ्या आकुंचित चळवळीत ओढण्याचा तुम्ही मुळीच प्रयत्न करू नका.”
बाबासाहेबांचे हिंदी भाषेबद्दलचे मत
बाबासाहेबांचे हिंदी भाषेबद्दलचे विचार स्पष्ट आणि दूरदृष्टीचे होते. त्यांच्या मते, हिंदी ही भारतातील बहुसंख्य लोकांना समजणारी आणि सर्वांना एकत्र आणणारी भाषा बनू शकते. त्यांनी हिंदीला एक सामाईक राष्ट्रीय भाषा म्हणून स्वीकारण्याचे समर्थन केले, ज्यामुळे देशातील विविध भाषिक समुदायांमधील संवाद सुलभ होईल.
त्यांनी एका सामाईक लिपीचा (देवनागरी) पुरस्कार केला, ज्यामुळे मराठी, गुजराती, बंगाली यासारख्या भाषा परस्परांना समजण्यास सोप्या होतील. बाबासाहेबांनी अमेरिकेच्या उदाहरणाचा दाखला देत सांगितले की, एक सामाईक भाषा (इंग्रजी) स्वीकारल्याने तिथे राष्ट्रीय एकता मजबूत झाली. त्याचप्रमाणे, भारतात हिंदी आणि देवनागरी लिपी स्वीकारल्यास राष्ट्रीय एकीकरणाला गती मिळेल.
राष्ट्रीय भाषेबद्दल बाबासाहेबांचे मत
बाबासाहेबांचे राष्ट्रीय भाषेबद्दलचे विचार व्यापक आणि समावेशक होते. त्यांनी स्थानिक भाषांचा आदर केला, परंतु त्याचवेळी स्थानिक भाषिक अभिमानापेक्षा राष्ट्रीय एकतेच्या दृष्टिकोनाला प्राधान्य दिले. त्यांच्या मते, भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या देशात एक सामाईक भाषा आणि लिपी असणे आवश्यक आहे.
हिंदी ही ती भाषा असू शकते, जी देशातील बहुसंख्य लोकांना जोडू शकते. त्यांनी इंग्रजी भाषेचेही महत्त्व अधोरेखित केले, कारण ती जागतिक संवादाचे माध्यम आहे. त्यांचा असा विश्वास होता की, हिंदी आणि इंग्रजी या दोन्ही भाषांचा अभ्यास केल्यास स्थानिक भाषा कमकुवत होणार नाहीत, उलट त्या अधिक समृद्ध होतील आणि राष्ट्रीय एकतेचा मार्ग मोकळा होईल.
सारांश
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे हिंदी भाषा आणि राष्ट्रीय एकीकरणाविषयीचे विचार आजच्या काळातही अत्यंत प्रासंगिक आहेत. महाराष्ट्रात सध्या हिंदी विरोधी वातावरण आणि तीन भाषा धोरणाला होणारा विरोध यामुळे बाबासाहेबांचे विचार पुन्हा एकदा चर्चेत येत आहेत. त्यांनी हिंदीला राष्ट्रीय एकीकरणाचे साधन मानले आणि स्थानिक भाषिक अभिमानापेक्षा राष्ट्रीय एकतेच्या व्यापक दृष्टिकोनाला प्राधान्य दिले.
त्यांच्या मते, एक सामाईक भाषा आणि लिपी स्वीकारल्यास भारतातील विविध भाषिक समुदायांमधील दरी कमी होऊन राष्ट्रीय एकता मजबूत होईल. बाबासाहेबांचे हे विचार महाराष्ट्रातील सध्याच्या भाषिक वादाच्या पार्श्वभूमीवर मार्गदर्शक ठरू शकतात. स्थानिक भाषांचा आदर करताना राष्ट्रीय एकीकरणासाठी हिंदी भाषेचा स्वीकार करणे हा त्यांचा संदेश आजही आपल्याला प्रेरणा देतो.
वाचकांसाठी
हिंदी भाषा स्वीकारणे मराठीच्या अभिमानाला खरोखर धक्का आहे का? आम्हाला कळवा तुमचे मत.
हे ही वाचलंत का?
- पेरियार यांचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील भाषण
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे सोपारा येथे बुद्धजयंती निमित्त भाषण (6 मे 1955)
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे दीक्षाभूमीवरील ऐतिहासिक भाषण (15 ऑक्टोबर 1956)
- देहू रोड येथे बुद्धमूर्ती प्रतिष्ठापना प्रसंगी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे भाषण (25 डिसेंबर 1954)
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे सारनाथ येथील भाषण (24 नोव्हेंबर 1954)
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विषयक विविध लेख
- ‘धम्म भारत’चे अन्य लेख वाचा
धम्म भारतचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुक, व्हाट्सअप, टेलिग्राम, इन्स्टाग्राम, ट्विटर वर नक्की फॉलो आणि सबस्क्राइब करा. संपर्कासाठी आमचा ई-मेल.
मैत्रिणींनो व मित्रांनो, धम्म भारतच्या नवीन लेखांचे notifications मिळवण्यासाठी स्क्रीनच्या खालील बाजूस उजवीकडे दिसणाऱ्या लाल रंगातील bell icon ला क्लिक करा.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा संग्रह जीवनचरित्र पुस्तके पुतळे सुविचार / Quotes दृष्टिकोन/ विचार कार्य आणि योगदान विकिपीडिया रंजक तथ्ये धम्म भारतला सोशल मिडिया माध्यमांवर फॉलो आणि सबस्क्राइब करा.