डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे धर्मतत्त्वज्ञानाचे महान अभ्यासक आणि बौद्ध धर्माचे गाढे विद्वान होते. त्यांच्या विस्तृत आणि चिकित्सक अध्ययनातून बौद्ध धर्मावरील अनेक विचार पुढे आले. या लेखात आपण डॉ. आंबेडकरांनी बौद्ध धर्म व तथागत बुद्ध यांच्याविषयी मांडलेले 65 विचार जाणून घेणार आहोत. – आंबेडकरांचे बौद्ध धर्मावरील विचार
डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर (1891–1956) हे केवळ भारतीय संविधानाचे निर्माते नव्हते, तर एक बहुआयामी विचारवंत, समाजसुधारक आणि मानवतावादी क्रांतीकारक होते. जगातील सर्वाधिक ज्ञानी आणि अभ्यासू व्यक्तिमत्त्वांमध्ये त्यांचा समावेश होतो. एकाच वेळी ते कायदेतज्ज्ञ, अर्थशास्त्रज्ञ, धर्मतत्त्वज्ञ, इतिहासकार, राजनीतिज्ञ, मानववंशशास्त्रज्ञ आणि शिक्षणतज्ज्ञ होते.
दलित समाजात जन्म घेऊन त्यांनी जातीभेदाच्या अनन्वित यातना सहन केल्या, पण त्या संघर्षातूनच त्यांनी सामाजिक न्यायाचा, समतेचा आणि मानवमूल्यांचा मार्ग शोधला. 1935 मध्ये त्यांनी हिंदू धर्मत्यागाची घोषणा केली आणि 1956 मध्ये आपल्या लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. हे धर्मांतर म्हणजे केवळ त्यांची वैयक्तिक निवड नव्हती — ती एका सामाजिक क्रांतीची सुरुवात होती.
बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माचा सखोल अभ्यास केला. त्यांनी जगातील प्रमुख धर्मांचे सुमारे 35 वर्षे अध्ययन व चिकित्सक विश्लेषण केले आणि अखेरीस तथागत बुद्धांचा धम्म – ‘बौद्ध धर्म’ स्वीकारला. ‘दि बुद्ध अँड हिज धम्मा’ हे त्यांचे अंतिम व महत्त्वपूर्ण साहित्य, बौद्ध अनुयायांसाठी एक मार्गदर्शक ग्रंथ मानले जाते.
आज डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याकडे केवळ भारतातच नव्हे, तर जगभरात सामाजिक समतेचे प्रतीक म्हणून पाहिले जाते. त्यांनी मांडलेले बौद्ध धर्मविषयक विचार काळाच्या कसोटीत टिकले असून आजही कोट्यवधी लोकांच्या जीवनाचे मार्गदर्शक ठरतात.
या लेखात आपण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी तथागत बुद्ध आणि बौद्ध धम्माविषयी मांडलेले 65 निवडक व अमूल्य विचार वाचणार आहोत — जे अंतर्मुखही करतात आणि प्रेरणाही देतात.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे बौद्ध धर्मावरील विचार!
सुविचार 1
“बौद्ध धर्म ही एक क्रांती होती. ती फ्रेंच क्रांतीइतकीच महान होती. जरी ती धार्मिक क्रांती म्हणून सुरू झाली, तरी ती केवळ धार्मिक क्रांतीपुरती मर्यादित राहिली नाही. ती सामाजिक आणि राजकीय क्रांती बनली.”
सुविचार 2
“बुद्धांचा धम्म सर्वांना विचारस्वातंत्र्य आणि आत्मविकासाचे स्वातंत्र्य देतो.”
सुविचार 3
“सर्व प्रेषितांनी मोक्षाचे आश्वासन दिले. परंतु भगवान बुद्ध हे एकमेव गुरू होते ज्यांनी असे कोणतेही आश्वासन दिले नाही. त्यांनी मोक्षदाता (मोक्ष देणारा) आणि मार्गदाता (मार्ग दाखवणारा) यांच्यात स्पष्ट भेद केला. ते केवळ मार्गदाता होते. प्रत्येकाने स्वतःच्या प्रयत्नांनी मोक्ष (निर्वाण) मिळवावा, असे त्यांनी सांगितले.”
सुविचार 4
“आग्नेय आशियातील बौद्ध देशांचे साम्यवादाकडे वळणे मला आश्चर्यकारक वाटते. याचा अर्थ त्यांना बौद्ध धर्म काय आहे हे समजले नाही. मी दावा करतो की, बौद्ध धर्म हा कार्ल मार्क्स आणि त्याच्या साम्यवादाला पूर्ण उत्तर आहे.”
सुविचार 5
“आमचा मार्ग हा भगवान बुद्धांचा मार्ग आहे. आम्ही आमच्या मार्गाने जाऊ, इतरांनी त्यांच्या मार्गाने जावे. आम्हाला एक नवा मार्ग सापडला आहे. हा आशेचा दिवस आहे. हा यश आणि समृद्धीचा मार्ग आहे. हा मार्ग नवीन नाही. हा मार्ग बाहेरून आलेला नाही, तो पूर्णपणे भारतीय आहे. बौद्ध धर्म भारतात दोन हजार वर्षांपासून आहे. खरे सांगायचे तर, आम्ही यापूर्वी बौद्ध का झालो नाही याची खंत वाटते. भगवान बुद्धांनी सांगितलेली तत्त्वे अजरामर आहेत. परंतु बुद्धांनी तसा दावा केला नाही. त्यात काळानुसार बदल करण्याची संधी आहे. इतकी मोकळीक इतर कोणत्याही धर्मात नाही.”
सुविचार 6
“ज्या धर्मात अनुयायांमध्ये भेदभाव केला जातो, जो कोट्यवधी अनुयायांना कुत्र्यांपेक्षा आणि गुन्हेगारांपेक्षा वाईट वागणूक देतो आणि त्यांच्यावर असह्य अडचणी लादतो, तो धर्म नाही. अशा अन्यायी व्यवस्थेला धर्म म्हणता येणार नाही. धर्म आणि गुलामगिरी एकत्र राहू शकत नाहीत. बुद्धांनी सामाजिक स्वातंत्र्य, बौद्धिक स्वातंत्र्य, आर्थिक स्वातंत्र्य आणि राजकीय स्वातंत्र्य यासाठी लढा दिला. त्यांनी समतेचा उपदेश केला, केवळ माणसांमधील समता नव्हे तर स्त्री-पुरुषांमधील समता. बौद्ध धर्माचा मूलभूत सिद्धांत समता आहे. … अस्पृश्यता आणि भेदभावाविरुद्ध आवाज उठवणारा एकमेव व्यक्ती म्हणजे भगवान बुद्ध.”
सुविचार 7
“बौद्ध धर्माचा मूळ पाया काय आहे? इतर धर्म आणि बौद्ध धर्म यांत खूप फरक आहे. इतर धर्मांमध्ये बदल होत नाही, कारण ते माणूस आणि देव यांच्यातील संबंध सांगतात. इतर धर्म सांगतात की, देवाने विश्व, आकाश, वारा, चंद्र, सर्व काही निर्माण केले. देवाने आपल्यासाठी काहीही ठेवले नाही. म्हणून आपण देवाची पूजा करावी. ख्रिश्चन धर्मानुसार, मृत्यूनंतर न्यायाचा दिवस येतो आणि सर्व काही त्यावर अवलंबून आहे. बौद्ध धर्मात देव आणि आत्मा यांना स्थान नाही. भगवान बुद्ध म्हणाले, जगात सर्वत्र दुःख आहे. नव्वद टक्के माणसे दुःखाने ग्रस्त आहेत. दुःखी माणसांना दुःखातून मुक्त करणे हा बौद्ध धर्माचा मूलभूत उद्देश आहे. कार्ल मार्क्सने बुद्धांच्या शिकवणुकीपेक्षा वेगळे काय सांगितले? परंतु भगवान बुद्धांनी जे सांगितले, ते कोणत्याही वेडगळ किंवा वाकड्या मार्गाने सांगितले नाही.”
सुविचार 8
“जरी बौद्ध धर्म भारतात जवळजवळ नामशेष झाला असला, तरी त्याने एका संस्कृतीला जन्म दिला आहे, जी ब्राह्मणी संस्कृतीपेक्षा खूपच उत्कृष्ट आणि समृद्ध आहे. जेव्हा संविधान सभेत राष्ट्रीय ध्वज आणि राष्ट्रीय चिन्हाचा प्रश्न चर्चेत होता, तेव्हा आम्हाला ब्राह्मणी संस्कृतीतून कोणतेही योग्य चिन्ह सापडले नाही. शेवटी, बौद्ध संस्कृतीने आम्हाला तारले आणि आम्ही धम्मचक्र राष्ट्रीय चिन्ह म्हणून स्वीकारले.”
सुविचार 9
“धर्म हा केवळ तत्त्वांचा विषय असावा, नियमांचा नाही. जेव्हा धर्म नियमांमध्ये उतरतो, तेव्हा तो धर्म राहत नाही, कारण तो जबाबदारी नष्ट करतो, जी खऱ्या धार्मिक कृत्याचा गाभा आहे.”
सुविचार 10
“मी बौद्ध धर्माकडे का झुकलो याचे थेट उत्तर असे आहे की, कोणताही धर्म त्याच्याशी तुलना करू शकत नाही. जर विज्ञान जाणणार्‍या आधुनिक माणसाला एखादा धर्म हवा असेल, तर त्याच्यासाठी घेण्यायोग्य एकमेव धर्म हा बुद्धांचा धम्म आहे.”
सुविचार 11
“काही लोकांना वाटते की समाजासाठी धर्म आवश्यक नाही. माझे हे मत नाही. मला वाटते की सामाजिक जीवनात आणि प्रथांमध्ये धर्माचा पाया आवश्यक आहे.”
सुविचार 12
“जर आपल्याला एकसंध, आधुनिक भारत हवा असेल, तर सर्व धर्मांच्या ग्रंथांचे प्रभुत्व संपुष्टात यायला हवे.”
सुविचार 13
“मला बुद्धांचा धम्म सर्वोत्तम वाटतो. कोणताही धर्म त्याच्याशी तुलना करू शकत नाही. जर आधुनिक माणसाला, जो विज्ञान जाणतो, धर्म हवा असेल, तर त्याच्यासाठी एकमेव धर्म हा बुद्धांचा धर्म आहे. हा विश्वास माझ्यात सर्व धर्मांचा पस्तीस वर्षे जवळून अभ्यास केल्यानंतर वाढला आहे.”
सुविचार 14
“बुद्धांच्या धम्मात प्रार्थना, तीर्थयात्रा, विधी, समारंभ किंवा यज्ञ यांना स्थान नाही.”
सुविचार 15
“बौद्धाचे कर्तव्य केवळ चांगला बौद्ध बनणे हे नसून बौद्ध धर्माचा प्रसार करणे हेही त्याचे कर्तव्य आहे. बौद्धांनी विश्वास ठेवायला हवा की बौद्ध धर्माचा प्रसार करणे म्हणजे मानवतेची सेवा करणे होय.”
सुविचार 16
“माझा ठाम विश्वास आहे की बुद्धांचा धम्म हाच खरा धर्म आहे.”
सुविचार 17
“बौद्ध धर्माचा मूलभूत सिद्धांत समता आहे.”
सुविचार 18
“मला सांगायचे आहे की, धर्म माणसासाठी आहे, माणूस धर्मासाठी नाही.”
सुविचार 19
“मनुष्यमात्राच्या उत्कर्षाला हानिकारक असणाऱ्या व मनुष्यमात्राला असमान व नीच मानणाऱ्या माझ्या जुन्या हिंदू धर्माचा मी त्याग करतो व बौद्धधम्माचा स्वीकार करतो.” (14-10-1956)
सुविचार 20
“मला विश्वास आहे की, माझे लोक भारतात बौद्ध धर्म स्थापित करण्यासाठी सर्वस्व बलिदान करतील. …”
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार
सुविचार 21
“साम्यवाद्यांनी बौद्ध धर्माचा अभ्यास करावा, जेणेकरून त्यांना मानवतेच्या दुखण्यांना कसे दूर करायचे ते समजेल.”
सुविचार 22
“बुद्ध हा विष्णुचा अवतार होय, हा खोटा आणि खोडसाळ प्रचार आहे असे मी मानतो.”
सुविचार 23
“मला कोणतेही अंध भक्त नकोत. ज्यांना बौद्ध धर्मात यायचे आहे, त्यांनी समजून आणि जाणीवपूर्वक हा धर्म स्वीकारावा.”
सुविचार 24
“सामाजिक नैतिकतेची संहिता म्हणून धर्माने स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या मूलभूत तत्त्वांना मान्यता द्यावी. जोपर्यंत धर्म या तीन सामाजिक तत्त्वांना मान्यता देत नाही, तोपर्यंत तो धर्म नष्ट होईल.”
सुविचार 25
“माझ्याकडे शिक्षण, बुद्धिमत्ता, ज्ञान आणि अनुभव आहे, त्यामुळे कोणत्याही वाईट गोष्टीविरुद्ध लढणे मला अवघड नाही. परंतु आमच्या डोक्यावर जातीय उतरंड आणि ब्राह्मणी सामाजिक व्यवस्थेचा प्रचंड डोंगर आहे. हा डोंगर कसा पाडायचा आणि नष्ट करायचा, हा प्रश्न आहे. म्हणूनच मी तुम्हाला बुद्धांच्या धर्माची पूर्ण ओळख करून देऊ इच्छितो.”
सुविचार 26
“मानवतेच्या प्रगतीसाठी धर्म अत्यंत आवश्यक आहे. मला माहित आहे की कार्ल मार्क्सच्या लेखनामुळे एक पंथ उदयाला आला आहे. त्यांच्या मते, धर्माला काहीच अर्थ नाही. त्यांना धर्म महत्त्वाचा वाटत नाही. त्यांना सकाळी न्याहारी, रात्री निश्चिंत झोप आणि चित्रपट पाहणे यातच सर्व काही आहे. ही त्यांची तत्त्वज्ञान आहे. माझे हे मत नाही.”
सुविचार 27
“बुद्धांना त्यांचा धर्म भूतकाळातील निष्क्रिय गोष्टींनी जखडलेला नको होता. त्यांना तो नेहमी हिरवागार आणि सर्वकाळ उपयुक्त राहावा असे वाटत होते. म्हणूनच त्यांनी त्यांच्या अनुयायांना गरजेनुसार बदल करण्याची मुभा दिली. कोणत्याही धार्मिक गुरूंनी अशी धाडसी पावले उचलली नाहीत. त्यांना दुरुस्तीला परवानगी देण्याची भीती वाटत होती, कारण दुरुस्तीची मुभा त्यांनी उभारलेली रचना नष्ट करू शकते. बुद्धांना अशी भीती नव्हती. त्यांना त्यांच्या पायावर विश्वास होता. त्यांना खात्री होती की, सर्वात हिंसक मूर्तीभंजकदेखील त्यांच्या धर्माचा गाभा नष्ट करू शकणार नाही.”
सुविचार 28
“भारताचा इतिहास हा बौद्ध धर्म आणि ब्राह्मणवाद (हिंदू धर्म) यांच्यातील प्राणघातक संघर्षाचा इतिहास आहे.”
सुविचार 29
“जर तुम्ही नीट अभ्यास केला, तर तुम्हाला दिसेल की बौद्ध धर्म हा तर्कावर आधारित आहे.”
सुविचार 30
“बुद्धांनी स्वतःसाठी किंवा त्यांच्या धम्मासाठी कोणतेही दैवीत्व सांगितले नाही. तो माणसाने माणसासाठी शोधलेला धर्म आहे. तो दैवी प्रकटीकरण नव्हता.”
सुविचार 31
“मला तो धर्म आवडतो जो स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता शिकवतो.”
सुविचार 32
“बुद्ध हिंसेच्या विरोधात होते. परंतु ते न्यायाच्या बाजूने होते आणि जिथे न्यायासाठी आवश्यक असेल तिथे त्यांनी बलप्रयोगाला परवानगी दिली.”
सुविचार 33
“बुद्धांनी शिकवले की ज्ञानाचा मार्ग सर्वांसाठी खुला असावा—पुरुषांसाठी आणि स्त्रियांसाठीही.”
सुविचार 34
“धम्माच्या ग्रंथांच्या अचूकतेवर विश्वास ठेवणे हा धम्म नाही.”
सुविचार 35
“बुद्धांचा धर्म हा काळानुसार बदलण्याची क्षमता बाळगतो, ही गुणवत्ता इतर कोणत्याही धर्मात नाही…”
सुविचार 36
“लोक आणि त्यांचा धर्म यांचे मूल्यमापन सामाजिक नैतिकतेवर आधारित सामाजिक मापदंडांनुसार व्हायला हवे. जर धर्म लोकांच्या कल्याणासाठी आवश्यक मानला जात असेल, तर दुसरे कोणतेही मापदंड अर्थपूर्ण ठरणार नाही.”
सुविचार 37
“धम्म म्हणजे नीतिमत्ता, ज्याचा अर्थ मानव आणि मानव यांच्यातील सर्व क्षेत्रांमध्ये योग्य संबंध.”
सुविचार 38
“बुद्ध हे चातुर्वर्ण्याचे सर्वात मोठे विरोधक होते. त्यांनी याविरुद्ध केवळ उपदेशच केला नाही, तर त्याच्याविरुद्ध लढा दिला आणि त्याला उखडून टाकण्यासाठी सर्व काही केले.”
सुविचार 39
“बुद्धांनी केलेली सर्वात मोठी गोष्ट म्हणजे जगाला सांगितले की, माणसाच्या मनाची आणि जगाच्या मनाची सुधारणा केल्याशिवाय जग सुधारू शकत नाही.”
सुविचार 40
“बुद्धांच्या शिकवणी अमर आहेत, परंतु तरीही त्यांनी त्या अचूक असल्याचा दावा केला नाही. बुद्धांचा धर्म हा काळानुसार बदलण्याची क्षमता बाळगतो, ही गुणवत्ता इतर कोणत्याही धर्मात नाही… बौद्ध धर्माचा आधार काय आहे? जर तुम्ही नीट अभ्यास केला, तर तुम्हाला दिसेल की बौद्ध धर्म हा तर्कावर आधारित आहे. त्यात लवचिकतेचा एक घटक आहे, जो इतर कोणत्याही धर्मात नाही.”
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे धार्मिक विचार
सुविचार 41
“माझे जीवनविषयक तत्त्वज्ञान तीन शब्दांतच समूर्त झालेले आहे – स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता. फ्रेंच राज्यक्रांतीवरून माझे जीवनविषयक तत्त्वज्ञान मी उसने घेतले आहे असे मात्र कोणी समजू नये. माझ्या तत्त्वज्ञानाचे मूळ राजकारणात नसून धर्मात आहे. माझे गुरू ‘भगवान बुद्ध’ यांच्या शिकवणीतूनच हे तत्त्वज्ञान मी स्वीकृत केलेले आहे. त्यांच्या तत्त्वज्ञानात स्वातंत्र्य आणि समतेचे स्थान होते… त्यांनी बंधुतेला सर्वोच्च स्थान दिले, जे स्वातंत्र्य, समता किंवा बंधुता नाकारण्याविरुद्ध एकमेव खरा संरक्षक आहे, ज्याला बंधुता किंवा मानवता असेही म्हणतात, आणि जे धर्माचे दुसरे नाव आहे.” (नवी दिल्ली, ३ ऑक्टोबर १९५४)
सुविचार 42
“‘धर्म’ या शब्दाचा वैदिक अर्थ कोणत्याही प्रकारे नैतिकता दर्शवत नाही. ब्राह्मणांनी सांगितलेला धर्म यज्ञ, याग आणि देवांना अर्पण यापेक्षा काही नव्हता. बुद्धांनी वापरलेला शब्द ‘धम्म’ हा विधी किंवा कर्मकांडांशी संबंधित नव्हता. कर्मकांडांच्या जागी बुद्धांनी नैतिकतेला धम्माचा गाभा बनवले.”
सुविचार 43
“तुम्ही तुमच्या विचारसरणीने पुढे जा, तुमच्या कार्यपद्धतीने पुढे जा. मी म्हणालो तसे, बुद्धांचा मार्ग हा लांबचा आहे, काहींना तो कदाचित कंटाळवाणा वाटेल. पण मला याबद्दल शंका नाही की हा सर्वात खात्रीचा मार्ग आहे.”
सुविचार 44
“हिंदू धर्म हा मुळातच नैतिकतेवर आधारित नाही. नैतिकता ही सामाजिक गरजांमुळे टिकून आहे, हिंदू धर्माच्या आदेशाने नाही. बुद्धांचा धर्म हा नैतिकता आहे. तो धर्मात अंतर्भूत आहे. बौद्ध धर्मात देव नाही, हे खरे आहे. देवाच्या जागी नैतिकता आहे. इतर धर्मांसाठी देव जे आहे, तेच बौद्ध धर्मासाठी नैतिकता आहे.”
सुविचार 45
“बुद्धांचा धर्म सर्वांना विचारस्वातंत्र्य आणि आत्मविकासाचे स्वातंत्र्य देतो…”
सुविचार 46
“बुद्धांनी स्वतःसाठी कोणतेही दैवी स्थान स्वीकारले नाही. ते माणसाचे पुत्र म्हणून जन्मले आणि सामान्य माणूस म्हणून राहिले आणि त्यांनी आपला संदेश सामान्य माणसाप्रमाणे दिला. त्यांनी कधीही अलौकिक उत्पत्ती किंवा अलौकिक शक्तींचा दावा केला नाही, किंवा आपल्या शक्ती सिद्ध करण्यासाठी चमत्कार केले नाहीत. बुद्धांनी मार्गदाता आणि मोक्षदाता यांच्यात स्पष्ट भेद केला. येशू, महंमद आणि कृष्ण यांनी स्वतःला मोक्षदाता मानले. बुद्ध केवळ मार्गदाता म्हणून समाधानी होते.”
सुविचार 47
“बुद्धांना त्यांचा धर्म नेहमी हिरवागार आणि सर्वकाळ उपयुक्त राहावा असे वाटत होते. म्हणूनच त्यांनी त्यांच्या अनुयायांना गरजेनुसार बदल करण्याची मुभा दिली. कोणत्याही धार्मिक गुरूंनी अशी धाडसी पावले उचलली नाहीत. त्यांना दुरुस्तीला परवानगी देण्याची भीती वाटत होती, कारण दुरुस्तीची मुभा त्यांनी उभारलेली रचना नष्ट करू शकते. बुद्धांना अशी भीती नव्हती. त्यांना त्यांच्या पायावर विश्वास होता. त्यांना खात्री होती की, सर्वात हिंसक प्रतिमाभंजकदेखील त्यांच्या धर्माचा गाभा नष्ट करू शकणार नाही.”
सुविचार 48
“माझे आयुष्य तीन गुरु आणि तीन उपास्य दैवतांनी घडले आहे. माझे पहिले आणि श्रेष्ठ गुरू ‘बुद्ध’ होत. माझे दुसरे गुरु ‘कबीर’ आणि तिसरे गुरु म्हणजे ‘ज्योतिबा फुले’ होत… माझी तीन उपास्य दैवतेही आहेत. पहिले दैवत ‘विद्या’, दुसरे दैवत ‘स्वाभिमान’, आणि तिसरे दैवत म्हणजे ‘शील’ होय.” (मुंबई, 28 ऑक्टोबर 1954)
सुविचार 49
“जरी मी हिंदू म्हणून जन्मलो असलो, तरी मी तुम्हाला खात्रीने सांगतो की मी हिंदू म्हणून मरणार नाही.”
सुविचार 50
“मी सांगू इच्छितो की, ‘बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ हे बौद्ध धर्म समजण्यासाठी तीन पुस्तकांपैकी एक आहे. इतर पुस्तके आहेत: (१) बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स; आणि (२) प्राचीन भारतातील क्रांती आणि प्रतिक्रांती. ही पुस्तके भागांमध्ये लिहिली गेली आहेत. मी लवकरच ती प्रकाशित करण्याची आशा करतो.”
सुविचार 51
- मी बौद्धधम्माच्या विरुद्ध विसंगत असे कोणतेही आचरण करणार नाही.
- मी तथागत बुद्धाने सांगितलेल्या अष्टांग मार्गाचा अवलंब करीन.
- तथागताने सांगितलेल्या दहा पारमिता मी पाळीन.
- ज्ञान (प्रज्ञा), शील, करुणा या बौद्धधम्माच्या तीन तत्त्वांची सांगड घालून मी माझे जीवन व्यतीत करीन.
सुविचार 52
“मी फक्त देशासाठी कमीत कमी हानिकारक मार्ग निवडेन. आणि बौद्ध धर्म स्वीकारून मी देशाला सर्वात मोठा लाभ देत आहे; कारण बौद्ध धर्म हा भारतीय संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. मी हे सुनिश्चित केले आहे की माझ्या धर्मांतरामुळे या देशाच्या संस्कृती आणि इतिहासाच्या परंपरेला हानी पोहोचणार नाही.”
सुविचार 53
“कोणतेही औषध घेण्यापूर्वी रोग्याचा कोठा साफ करावा लागतो. त्यातील मळ काढावा लागतो. त्याशिवाय औषधाचा गुण येत नाही. आमच्या हिंदुमात्राचा कोठा शुद्ध नाही. त्यात ब्राह्मणी धर्माचा आज कैक दिवसांचा मळ घर करून बसला आहे. जो वैद्य हा मळ धुऊन काढील, तोच या देशाला लोकशाहीच्या प्रस्थापनेस सहाय्यभूत होऊ शकेल. तो वैद्य म्हणजे गौतम बुद्ध हाच एक आहे.” (जनता, 7 मे 1941)
सुविचार 54
“संपूर्ण भारताने बौद्ध धर्म स्वीकारावा. बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्म एकच आहेत, हे खोटे आहे. यांच्यात जमीन अस्मानाचे अंतर आहे.” (जनता, 10 मे 1955)
सुविचार 55
“विद्वान सांगतात की या देशाची संस्कृती एकस्वरूप (एकसमान) आहे, पण त्यांचा इतिहास खोटा आहे. येथे दोन संस्कृतींचे प्रवाह सुरू आहेत – एक ब्राह्मणी धर्म आणि दुसरा बौद्ध धर्म. ब्राह्मणवादाचे घाणेरडे पाणी बौद्ध धर्माच्या स्वच्छ पाण्यात मिसळले आहे. आपण हिंदू धर्माचे घाणेरडे पाणी गटारात टाकू आणि बौद्ध धर्माचे स्वच्छ पाणी वेगळे ठेवू.” (मुंबई, 14 जानेवारी 1955)
सुविचार 56
“मानवतेचे संरक्षण होण्यासाठी हिंदुस्थानलाच काय पण साऱ्या जगाला बौद्ध धर्माची कास धरावी लागेल.”
सुविचार 57
“काही हिंदूंचे म्हणणे असे आहे की बौद्ध धर्म स्वीकारायचा असेल तर स्वीकारा, पण ब्राह्मणवादाचा अपमान का करता? याचे उत्तर सोपे आहे. जर वर्णाश्रम/जातीयतेवर आधारित ब्राह्मणवादावर हिंदु धर्मावर हल्ला केला नाही आणि त्याचे खरे स्वरूप उघड केले नाही, तर तो बौद्ध धर्माच्या प्रगतीत मोठा अडथळा ठरेल. जर स्वच्छ आणि घाणेरड्या पाण्याचे दोन प्रवाह एकत्र वाहू दिले, तर स्वच्छ पाणी घाणेरडे होईल. म्हणून, हिंदू धर्माची घाण बौद्ध धर्माच्या शुद्ध तत्त्वांशी मिसळता कामा नये.” (27 मे 1953)
सुविचार 58
“मला व्यक्तिशः हिंदूंचा मग्रूरपणा व विषमता मुळीच मान्य नाही. बौद्धधर्म जातीविरहीत एकजिनसी समाजरचनेचा पुरस्कार करतो. तर हिंदू धर्म जातीवरच मुख्य अधिष्ठान ठेवतो. हिंदूंच्या हरेक जातीमध्ये चिरेबंदी भिंत घालून विभागणी करण्यात आली आहे.”
सुविचार 59
“बौद्ध धर्म आणि ब्राह्मणवाद यांमधील फरक आणि भेद नीट लक्षात ठेवण्यास मी तुम्हास सांगत आहे. तुम्हाला यापैकी एक निवडावे लागेल. बुद्ध हे मानव होते. बुद्धांची तत्त्वे जाती-वर्गाच्या विरोधात होती. बुद्ध सामान्य लोकांमध्ये राहिले आणि मानवतावादी दृष्टिकोनातून लोकांचे दुःख कमी करण्याचा प्रयत्न केला.” (दिल्ली, 1950)
सुविचार 60
“जर आपण या देशाच्या प्राचीन इतिहासाकडे पाहिले, तर जवळजवळ दोन हजार वर्षे ब्राह्मण धर्म आणि बौद्ध धर्म यांच्यात वाद होता. या वादातून निर्माण झालेले साहित्य धार्मिक नसून राजकीय स्वरूपाचे आहे. भगवद्गीता हा ग्रंथ देशाच्या सत्ताकेंद्रावर राज्य करण्यासाठी निर्माण झाला.” (पुणे, 29 नोव्हेंबर 1944)
सुविचार 61
“चातुर्वर्ण्य व्यवस्था ही ब्राह्मणांनी निर्माण केली. भगवान बुद्धांनी चातुर्वर्ण्याचा कडाडून विरोध केला. त्यांनी ती नष्ट केली आणि समतेचा उपदेश केला आणि यावर आधारित बौद्ध धर्म स्थापित केला.” (सारनाथ, 1956)
सुविचार 62
“ज्याप्रमाणे अनेक नद्या समुद्रात येऊन मिळतात व आपले स्वतंत्र अस्तित्व विसरतात, त्याचप्रमाणे बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर सर्व लोक समान होतात. त्यांच्यात कोणतीही असमानता राहत नाही. बौद्ध धर्म केवळ अस्पृश्यांसाठीच नव्हे, तर सर्व मानवांसाठी लाभदायक आहे. सवर्ण हिंदूंनीही हा धर्म स्वीकारला पाहिजे.” (सारनाथ, 1956)
सुविचार 63
“जुन्या सनातनी धर्माने आपली उन्नती होणार नाही, अशी जनतेची खात्री झाल्याबरोबर तिने नव्या ख्रिस्ती धर्माचा स्वीकार केला, हे रोमन इतिहासावरून स्पष्ट होते. रोममध्ये झाले ते हिंदुस्थानात का होणार नाही व हिंदू जनता जागृत झाल्याबरोबर ती बुद्धधर्माचा स्वीकार करीलच करील असे निश्चित वाटते.”
सुविचार 64
“हिंदू धर्माच्या मुळात रोग झालेला आहे. म्हणूनच आपण वेगळा धर्म स्वीकारला पाहिजे. माझ्या मते, बौद्ध धर्म हाच खरा धर्म आहे. यात उच्च-नीच, श्रीमंत-गरीब, जाती-पाती आदी भाव नाहीत.” (सारनाथ, 1956)
सुविचार 65
“[वि.दा.] सावरकरांना मला असा प्रश्न विचारायचा आहे की, पेशवे कोण होते? ते [बौद्ध] भिक्षू होते काय? मग त्यांच्या हातून इंग्रजांनी राज्य कसे हिसकावून घेतले? तेव्हा अशा नादान व बेजबाबदार लोकांच्या आपण नादी लागू नये. काही लोक म्हणतात सावरकर विष ओकले, पण मी म्हणतो, सावरकर आपल्या पोटातील नरक ओकले! कुणी कितीही खोडसाळ टीका केली तरी माझा मार्ग निश्चित आहे. मी बौद्धधर्म स्वीकारणार!” (मुंबई, 24 मे 1955)
सुविचार 66
“मला खोट्या राजकीय निवडणुकांशी काहीही देणेघेणे नाही. अशा निवडणुकांनी मी पंतप्रधान होऊ शकतो, पण मी याला महत्त्व देत नाही. मी बौद्ध धर्म स्वीकारला आहे. मला असे वाटते की केवळ अस्पृश्यांनीच नव्हे, तर संपूर्ण भारताने आणि जगानेही हा धर्म स्वीकारावा. हा धर्म मला सर्वांचे कल्याण, त्यांचा आनंद आणि सर्वांबद्दल प्रेम वाढवण्याचे सांगतो. हा धर्म केवळ माणसांनीच नव्हे, तर देवांनीही स्वीकारावा. काही साम्यवाद्यांना सोडले तर, सर्वांना समान संधी देणारा हाच खरा धर्म आहे. बाकी सर्व खोटे धर्म आहेत…”
लेखाचा सारांश
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बौद्ध धर्माच्या माध्यमातून सामाजिक समतेचा, विज्ञाननिष्ठ विचारांचा आणि आत्मोद्धाराचा मार्ग दाखवला. या 65 अनमोल विचारांतून त्यांची वैचारिक खोली, प्रगल्भता आणि मानवतेवरील निष्ठा प्रकर्षाने जाणवते. हे विचार केवळ प्रेरणादायक नाहीत, तर कृतीशील जीवन जगण्याची दिशा दाखवतात. आपण या विचारांचा अभ्यास करून आपल्या व्यक्तिगत आणि सामाजिक जीवनात परिवर्तन घडवू शकतो.
तुमचं मत काय?
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची विचारांची यादी तुम्हाला कशी वाटली? तुमचे आवडते विचार कमेंटमध्ये लिहा. लेख आवडल्यास शेअर करा आणि आपल्या समाजात सकारात्मक विचार पसरवा!
हे ही वाचलंत का?
- नवीन संसदेतील डॉ. आंबेडकरांचे शिल्प, 19 फूट उंचीचे आणि 12 टन वजनाचे!
- ‘या’ देशांमध्ये आहेत डॉ. आंबेडकर यांचे पुतळे
- डॉ. आंबेडकर यांचे तीन सर्वात उंच पुतळे
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे सामाजिक विचार
- 134वी जयंती: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे 134 सुविचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे राज्य समाजवादावरील विचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे शैक्षणिक विचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे स्वातंत्र्य आणि समतेबद्दलचे विचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे ‘धर्म’विषयक विचार
- भगतसिंग विषयी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे 75 प्रेरणादायी सुविचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे 130 प्रेरणादायी सुविचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे लोकशाही विषयक विचार
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे हिंदू धर्मावरील विचार
- अण्णा भाऊ साठे यांचे प्रेरणादायी सुविचार
धम्म भारतचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुक, व्हाट्सअप, टेलिग्राम, इन्स्टाग्राम, ट्विटर वर नक्की फॉलो आणि सबस्क्राइब करा. संपर्कासाठी आमचा ई-मेल.
मैत्रिणींनो व मित्रांनो, धम्म भारतच्या नवीन लेखांचे notifications मिळवण्यासाठी स्क्रीनच्या खालील बाजूस उजवीकडे दिसणाऱ्या लाल रंगातील bell icon ला क्लिक करा.