मराठवाडा मुक्ती संग्राम: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अमूल्य योगदान

१७ सप्टेंबर २०२५ रोजी मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन साजरा होत असताना, आपण पुन्हा एकदा त्या वीरांच्या स्मृतींना उजाळा देतो ज्यांनी निजामाच्या दडपशाहीविरुद्ध लढा देऊन मराठवाड्याला स्वातंत्र्याची सुखधारा मिळवून दिली.

भारत स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरही हैदराबाद संस्थान स्वतंत्र राहण्याच्या धोरणामुळे लाखो लोकांना दडपशाहीचा सामना करावा लागला. या लढ्यात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांसारख्या दूरदृष्टीच्या नेत्याने दलित आणि वंचित समाजाला प्रेरणा देऊन क्रांती घडवली.

हा लेख त्या संघर्षाची कहाणी उलगडतो, ज्यात हैदराबाद संस्थानच्या भौगोलिक विस्तारापासून ते आंबेडकरांच्या विचारांपर्यंतची माहिती मुद्देसूदपणे सादर केली आहे.

भारत स्वातंत्र्यानंतरही निजामाच्या छत्राखालील कैद: हैदराबाद संस्थानची पार्श्वभूमी

१९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाले, पण काही संस्थाने मात्र भारतीय संघराज्यात सामील होण्यास नकार देत स्वतंत्र राहण्याच्या भ्रमात होते. त्यातील सर्वांत मोठे आणि जटिल संस्थान म्हणजे हैदराबाद राज्य.

निजाम मीर उस्मान अली खान यांच्या जुलमी राजवटीखालील या संस्थानाचे क्षेत्रफळ सुमारे २१४,००० चौरस किलोमीटर होते, जे त्या काळात ब्रिटिश भारताच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या ५% इतके होते.

या विशाल भूप्रदेशात सुमारे १६.३४ दशलक्ष लोकसंख्या होती, ज्यात बहुसंख्य हिंदू, दलित आणि इतर वंचित घटकांना दडपशाहीचा सामना करावा लागत होता.

हैदराबाद संस्थानचे भौगोलिक विस्तार आजच्या भारताच्या विविध राज्यांमध्ये विखुरलेले आहेत. तेव्हा ते १६ जिल्ह्यांमध्ये विभागले गेले होते, ज्यात चार विभाग होते: औरंगाबाद, गुलबर्गा, मेदाक आणि नलगोंडा. आजच्या काळात त्यातील भाग असे आहेत:

• महाराष्ट्रातील मराठवाडा: ८ जिल्हे – औरंगाबाद (मुंबई नावाने ओळखले जाणारे), जालना (बीर), परभणी, नांदेड, बीड, लातूर, उस्मानाबाद (ओस्मानाबाद) आणि हिंगोली.
• तेलंगाणा: ९ जिल्हे – हैदराबाद, आदिलाबाद, करीमनगर, मेदाक, निझामाबाद, वरंगल, महबूबनगर, नलगोंडा आणि खम्मम.
• कर्नाटक: ४ जिल्हे – बिदर, गुलबर्गा (कालाबुर्गी), रायचूर आणि यादगीर.
• आंध्र प्रदेश: काही तेलुगू-प्रधान भाग.

या संस्थानातील जनतेने निजामाच्या रझाकारांच्या दडपशाहीविरुद्ध एकजुटीने लढा दिला. या संघर्षात अनेक वीर हुतात्मा झाले, आणि मराठवाड्याने स्वातंत्र्याची खरी कमाई केली. या लढ्यात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे योगदान अजरामर आहे.

 

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा निजामविरोधी लढा: दलित समाजाला दिलेली प्रेरणा

भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी हैदराबाद संस्थानातील दलित आणि वंचितांना निजामाच्या जुलमी राजवटीविरुद्ध एकजूट होण्याचे आवाहन केले. त्यांच्या शेड्युल्ड कास्ट फेडरेशनने निजामाला स्पष्ट विरोध दर्शवला.

फेडरेशनचे तत्कालीन मराठवाडा प्रांत अध्यक्ष स्वातंत्र्यसेनानी भाऊसाहेब बी. एस. मोरे यांनी दलित समाजाला उद्देशून एक पत्रक जारी केले. त्यात म्हटले होते, “निजामाची पदच्युती व्हावी. लोकशाहीवर आधारित जबाबदार राज्यपद्धती निर्माण होईल. हे प्रत्येक आंबेडकर अनुयायीचे धोरण असावे. म्हणून अस्पृश्य जनतेने रझाकार संघटनेत सामील होऊ नये.”

या आवाहनामुळे मराठवाड्यातील अनेक दलित बांधवांनी निजामविरोधी लढ्यात सक्रिय सहभाग घेतला. ठिकठिकाणी झालेल्या संघर्षात त्यांचा वाटा मोठा होता.

डॉ. आंबेडकरांनी दलितांना स्पष्ट संदेश दिला: “पाकिस्तान आणि निजामाचे हैद्राबाद संस्थान यांतील मुसलमानांवर किंवा मुस्लिम लीगवर विश्वास ठेवू नका, अन्यथा दलित समाजाचा घात होईल. इस्लाम धर्माच्या दीक्षेला जीव वाचवण्याच्या हेतूने बळी पडू नका. निजाम – जो उघड भारताचा शत्रू आहे – त्याची बाजू घेऊन समाजाच्या तोंडाला काळिमा लावू नका.” (संदर्भ: धनंजय कीर यांच्या ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर’ चरित्र, पॉप्युलर प्रकाशन, पृ. ४४३).

त्यांच्या या विचारांमुळे दलित समाजाने निजामाच्या बाजूने उभे राहण्यास नकार दिला आणि स्वातंत्र्यलढ्यात आघाडीवर उभे राहिले. हे योगदान मराठवाडा मुक्ती संग्रामाच्या यशाचे एक प्रमुख कारण ठरले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मराठवाड्यातील दलित आणि वंचितांना स्वाभिमानाने जगण्याची प्रेरणा देणारी पहिली जाहीर परिषद ३० डिसेंबर १९३८ रोजी मक्रणपूर (डांगरा), ता. कन्नड, जि. औरंगाबाद येथे आयोजित केली. ही परिषद हैदराबाद स्वातंत्र्य संग्रामातील मैलाचा दगड ठरली.

या परिषदेत भाऊसाहेब मोरे यांनी डॉ. आंबेडकरांच्या भाषणापूर्वी ‘जय भीम’ घोषवाक्याचा नारा दिला. हे घोषवाक्य पुढे अभिवादनाचे, संघर्षाचे आणि प्रेरणादायी प्रतिक बनले. परिषदेत निजामाच्या दडपशाहीवर टीका करून दलितांना एकजुटीचे बळ दिले गेले, ज्यामुळे मराठवाड्यातील मुक्ती संग्रामाला वेग मिळाला.

 

‘पोलीस ऍक्शन’: डॉ. आंबेडकरांची दूरदृष्टीपूर्ण सूचना आणि मराठवाडा मुक्ती लढ्यात त्यांचे बळ

हैदराबाद संस्थानावर कारवाई करण्याचा निर्णय घेत असताना तत्कालीन गृहमंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी कायदामंत्री डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांशी सविस्तर चर्चा केली.

डॉ. आंबेडकरांनी महत्त्वाची सूचना केली: “जर सैन्य पाठवले तर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर विपरीत परिणाम होईल. युनोमध्ये चर्चा होईल आणि हे एका देशाचे दुसऱ्या देशावर आक्रमण म्हणून दिसेल. म्हणून सैन्याला ‘पोलीस ऍक्शन’ असे नाव द्या.”

सरदार पटेल यांनी ही सूचना स्वीकारली. १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी ‘ऑपरेशन पोलो’ अंतर्गत पोलिस म्हणून सैन्य पाठवले गेले. निजामाचा टिकाव लागला नाही आणि १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी संस्थान मुक्त झाले. या घटनेने मराठवाडा मुक्ती संग्रामाला यश मिळवून दिले.

निजामशाही संपविण्यासाठी सर्व समाज एकवटले होते. डॉ. आंबेडकरांनी शेड्युल्ड कास्ट फेडरेशनमार्फत पूर्ण पाठिंबा दिला. नांदेड येथे फेडरेशन आणि हैदराबाद संस्थान समर्थक पश्त आक्वामच्या कार्यकर्त्यांमध्ये जोरदार संघर्ष झाला.

भारतीय स्तरावरील दलित नेते पी. एन. राजभोज यांनी सिकंदराबाद येथे जाहीर सभा घेऊन मुक्ती संग्रामाला बळ दिले.

डॉ. आंबेडकरांचे विचार स्पष्ट होते: “हैदराबाद संस्थान स्वतंत्र राहिले तर भारताचे विभाजन होईल. भौगोलिक एकता अविभाज्य आहे. निजाम हा शत्रू आहे, त्याची बाजू घेऊ नका.” १७ जून १९४७ च्या निवेदनात त्यांनी संस्थानिक स्वतंत्रतेची चिकित्सा केली.

२७ नोव्हेंबर १९४७ रोजी त्यांनी जाहीरपणे घोषित केले, “भारतात सामील होण्यास नकार देणाऱ्या निजामाला सहानुभूती दाखवू नका. अनुसूचित जातींमधील एकाही व्यक्तीने त्याची बाजू घेऊ नये.”

या संदेशाने लाखो लोकांना प्रेरित केले. हे सर्व मराठवाडा मुक्ती लढ्यात आंबेडकरांचे बळ होते, ज्याने एकजुटीचा संदेश दिला आणि स्वातंत्र्याला वेग दिला.

 

सारांश:

मराठवाडा मुक्ती संग्राम हा केवळ भौगोलिक मुक्तीचा लढा नव्हता, तर सामाजिक न्यायाचा संग्राम होता. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी समाजाला दिलेल्या प्रेरणेने निजामाच्या २१४,००० चौरस किमी विस्तार असलेल्या संस्थानाला खरा पराभव झाला. आज मराठवाड्याचे ८ जिल्हे आणि इतर भाग या विजयाचे साक्षीदार आहेत. १७ सप्टेंबर हा दिवस आपल्याला एकजुटीचे धडे शिकवतो – जय भीम! जय भारत!

---