Last Updated on 5 September 2025 by Sandesh Hiwale
या लेखात आपण बाबासाहेबांच्या बौद्ध धर्मावरील विचारांचा सखोल शोध घेऊ. विशेषतः, त्यांनी १९५० मध्ये ‘महाबोधी’ मासिकात प्रकाशित केलेल्या ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य’ या लेखातील अंतर्दृष्टीवर आपण लक्ष केंद्रित करू.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारताच्या इतिहासातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्त्व होते—भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, सामाजिक समतेचे पुरस्कर्ते, आणि लाखो दलितांना आत्मसन्मान आणि स्वाभिमान देणारे क्रांतिकारक नेते. त्यांचे जीवन हे अन्यायाविरुद्धच्या लढ्याचे आणि सामाजिक परिवर्तनाचे प्रतीक आहे.
त्यांच्या जीवनातील सर्वात महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी नागपूर येथे लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्माचा स्वीकार. हा निर्णय त्यांनी रातोरात घेतला नव्हता, तर तो त्यांच्या दीर्घकालीन चिंतनाचा, सामाजिक अन्यायाविरुद्धच्या लढ्याचा, आणि भारतीय समाजाला समतेच्या मार्गावर नेण्याच्या दृष्टीचा परिणाम होता.
बाबासाहेबांचा बौद्ध धर्माविषयीचा दृष्टिकोन हा केवळ धार्मिक नव्हता, तर तो सामाजिक, आर्थिक, आणि राजकीय परिवर्तनाचा एक शक्तिशाली मार्ग होता. त्यांनी बौद्ध धर्माला ‘नवयान’ म्हणून संबोधले, जो आधुनिक काळातील समस्यांना सामोरे जाण्यासाठी बुद्धांच्या शिकवणींचा वापर करतो.
या लेखात आपण बाबासाहेबांच्या बौद्ध धर्मावरील विचारांचा सखोल शोध घेऊ. विशेषतः, त्यांनी १९५० मध्ये ‘महाबोधी’ मासिकात प्रकाशित केलेल्या ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य’ या लेखातील अंतर्दृष्टीवर आपण लक्ष केंद्रित करू.
हा लेख त्यांच्या बौद्ध धर्मावरील चिंतनाचा एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे, जो त्यांच्या गंभीर, तर्कनिष्ठ, आणि क्रांतिकारक दृष्टिकोनाचे प्रतिबिंब आहे. यातून आपण त्यांचा बौद्ध धर्मावरील दृष्टिकोन, बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्माची तुलना, आणि बौद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी त्यांनी सुचवलेल्या सुधारणांचा अभ्यास करू.
डॉ. आंबेडकरांचा बौद्ध धर्म स्वीकारण्याचा प्रवास
बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्म स्वीकारण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा त्यांच्यासमोर भारतीय समाजातील जातीव्यवस्थेचा क्रूर चेहरा होता. ‘अस्पृश्य मूळचे कोण?’ (१९४८) या ग्रंथापासून ते १९५६ च्या नागपूर येथील सामूहिक धर्मांतरापर्यंतचा त्यांचा प्रवास अत्यंत कसोटीचा होता.
हा काळ त्यांच्या जीवनातील सर्वात आव्हानात्मक कालखंड होता, ज्यात त्यांनी हिंदू धर्मातील सुधारणांद्वारे जातीव्यवस्था संपवण्याचे प्रयत्न केले, पण त्यांना यश मिळाले नाही. हिंदू धर्मातील चातुर्वर्ण्य व्यवस्था आणि अस्पृश्यतेच्या अमानवीय प्रथांमुळे त्यांना हिंदू धर्माचा त्याग करणे हा एकमेव पर्याय वाटला.
त्यांना असा धर्म हवा होता जो समता, स्वातंत्र्य, आणि बंधुत्वावर आधारित असेल, आणि ज्यात माणसाला माणूस म्हणून सन्मान मिळेल.
बुद्धांच्या शिकवणींमध्ये बाबासाहेबांना हा मार्ग दिसला. बुद्धांनी जाती, वर्ण, किंवा लिंग यांच्या आधारावर कोणालाही कमी लेखले नाही. त्यांनी सर्वांना समान संधी दिली—स्त्रियांना भिक्षुणी बनण्याची, शूद्रांना भिक्षू बनण्याची, आणि प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या बुद्धीने सत्य शोधण्याची.
बौद्ध धर्मात बाबासाहेबांना एक तर्कनिष्ठ, वैज्ञानिक, आणि मानवतावादी दृष्टिकोन दिसला, जो कर्मकांडांपेक्षा माणसाच्या आचरणावर आणि नैतिकतेवर भर देतो. त्यांनी बौद्ध धर्माचा अभ्यास केला, आणि १९५० मध्ये ‘महाबोधी’ मासिकात ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य’ हा लेख लिहिला, ज्यात त्यांनी आपले विचार सविस्तर मांडले.
हा लेख त्यांच्या बौद्ध धर्म स्वीकारण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल होता, आणि त्यातून त्यांचा गंभीर आणि क्रांतिकारक दृष्टिकोन प्रकट होतो.
‘भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य’ लेखाचा परिचय
‘भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य’ हा लेख बाबासाहेबांनी ‘महाबोधी’ मासिकाच्या एप्रिल-मे १९५० च्या वैशाख विशेषांकात प्रकाशित केला. ‘महाबोधी’ हे मासिक १८९२ मध्ये अनागरिक धम्मपाल यांनी स्थापित केले होते, आणि ते बौद्ध धर्मावरील इंग्रजी भाषेतील सर्वात महत्त्वाचे मासिक होते.
या मासिकाचे वितरण जगभरातील इंग्रजी जाणणाऱ्या बौद्धांमध्ये होत असे, आणि वैशाख विशेषांक बुद्धांच्या जन्माच्या व ज्ञानप्राप्तीच्या स्मरणार्थ प्रकाशित होत असे, त्यामुळे तो अधिक लोकांपर्यंत पोहोचत असे.
बाबासाहेबांनी या मासिकात लेख प्रकाशित करण्याचा निर्णय घेतला, कारण त्यांना आपले बौद्ध धर्मावरील विचार भारताबाहेरील बौद्ध आणि तत्त्वज्ञानाच्या विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवायचे होते.
हा लेख सुमारे ६,५०० शब्दांचा आहे, आणि त्यात बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्मावरील आपले विचार अत्यंत गंभीर आणि तर्कशुद्ध पद्धतीने मांडले आहेत. लेखाची जडणघडण साहित्यिक दृष्टिकोनातून काहीशी ओबडधोबड आहे, कारण तो घाईत लिहिला गेला आणि त्याला साहित्यिक उजाळा देण्यासाठी वेळ नव्हता.
तरीही, त्याची मांडणी पद्धतशीर आहे, आणि त्यात बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माचे तत्त्वज्ञान, त्याची हिंदू धर्माशी तुलना, आणि त्याच्या भवितव्यासाठीच्या सूचना यांचा समावेश केला आहे. लेखाचे पाच भाग आहेत:
-
बुद्धांचे अन्य धर्मसंस्थापकांपेक्षा वेगळेपण
-
बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्माची तुलना
-
भारतात बौद्ध धर्माच्या पुनरुज्जीवनाची शक्यता
-
बौद्ध धर्माची इतर धर्मांशी तुलना
-
बौद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी आवश्यक पावले
हा लेख बाबासाहेबांच्या बौद्ध धर्मावरील चिंतनाचा एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे, आणि त्यातून त्यांचा सामाजिक परिवर्तनाचा दृष्टिकोन स्पष्ट होतो.
बौद्ध धर्मावरील डॉ. आंबेडकरांचा दृष्टिकोन
बाबासाहेबांचा बौद्ध धर्म हा पारंपरिक बौद्ध धर्मापेक्षा वेगळा होता. त्यांनी बौद्ध धर्माला केवळ आध्यात्मिक मार्ग म्हणून नव्हे, तर सामाजिक, आर्थिक, आणि राजकीय परिवर्तनाचे साधन म्हणून पाहिले.
त्यांनी ‘नवयान’ हा शब्द वापरला, जो आधुनिक काळातील समस्यांना सामोरे जाण्यासाठी बुद्धांच्या शिकवणींचा वापर करतो. त्यांच्या दृष्टिकोनातील काही प्रमुख पैलू खालीलप्रमाणे आहेत:
तर्क आणि विज्ञानावर आधारित धर्म
बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माला ‘वैज्ञानिक धर्म’ म्हटले. बुद्धांनी सांगितले की, प्रत्येक व्यक्तीने स्वतःच्या बुद्धीचा आणि विवेकाचा वापर करून सत्य शोधावे. बौद्ध धर्मात अंधविश्वास, कर्मकांडे, किंवा दैवी अधिकार यांना स्थान नाही. बाबासाहेबांनी या तत्त्वाचा पुरस्कार केला आणि त्यांच्या अनुयायांना तर्काने विचार करण्याची प्रेरणा दिली.
त्यांच्या लेखात ते म्हणतात, “बुद्धाने आपली शिकवण एक सामान्य माणूस म्हणून दिली, देवाचा पुत्र किंवा प्रेषित म्हणून नाही.” बुद्धांनी कोणत्याही अलौकिक दावे केले नाहीत, आणि त्यांनी आपल्या शिकवणीची सत्यता अनुभवाने तपासण्याचा सल्ला दिला.
हा तर्कनिष्ठ दृष्टिकोन बाबासाहेबांना आकर्षक वाटला, कारण त्यांना असा धर्म हवा होता जो विज्ञानाशी सुसंगत असेल.
आत्मसंयमन आणि मानवतावाद
बाबासाहेबांनी बुद्धांच्या आत्मसंयमनाचे कौतुक केले. त्यांच्या मते, येशू, मोहम्मद, आणि कृष्ण यांनी स्वतःसाठी दैवी स्थान निर्माण केले—येशूने ‘देवाचा पुत्र’, मोहम्मदने ‘देवाचा शेवटचा प्रेषित’, आणि कृष्णाने ‘परमेश्वर’ असा दावा केला.
याउलट, बुद्धांनी असा कोणताही दावा केला नाही. बुद्ध एक सामान्य माणूस म्हणून जन्मले, सामान्य माणूस म्हणून राहिले, आणि त्यांनी आपली शिकवण सामान्य माणसांसाठी दिली. बुद्धांनी कोणालाही बुद्ध बनण्याची संधी दिली, जी त्यांच्या मानवतावादी दृष्टिकोनाची खूण आहे.
बाबासाहेबांनी लिहिले, “बुद्धाने कधीही अलौकिक जन्म किंवा दैवी सामर्थ्याचा दावा केला नाही, आणि त्यांनी चमत्कारही केले नाहीत.” बुद्धांचा हा मानवतावादी दृष्टिकोन बाबासाहेबांना प्रेरणादायी वाटला, कारण त्यांना असा धर्म हवा होता जो माणसाला माणूस म्हणून सन्मान देईल.
नीतिमत्ता आणि समता
बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माला नीतिमत्तेचा धर्म म्हटले. त्यांच्या मते, बौद्ध धर्मात नीतिमत्ता हाच धम्माचा पाया आहे. बौद्ध धर्मात देवाऐवजी नीतिमत्तेला सर्वोच्च स्थान आहे. बुद्धांनी समतेचा पुरस्कार केला आणि चातुर्वर्ण्य व्यवस्थेला विरोध केला.
त्यांनी स्त्रिया आणि शूद्रांना भिक्षू आणि भिक्षुणी म्हणून स्वीकारले, जे सामाजिक समतेचे ठोस पाऊल होते. बाबासाहेबांनी लिहिले, “बुद्धाचा धम्म म्हणजे नीतिमत्ता होय.
जर नीतिमत्ता नसेल, तर धम्मच नाही.” हा नीतिमत्तेवर आधारित दृष्टिकोन बाबासाहेबांना आकर्षक वाटला, कारण त्यांना असा धर्म हवा होता जो सामाजिक अन्यायाला आव्हान देईल.
परिवर्तनशीलता
बाबासाहेबांनी बुद्धांच्या धम्माच्या परिवर्तनशीलतेचे कौतुक केले. बुद्धांनी आपल्या अनुयायांना धम्मात गरजेनुसार बदल करण्याचे स्वातंत्र्य दिले. ‘महापरिनिर्वाण सुत्त’ मध्ये बुद्ध आनंदाला सांगतात की, जर धम्म विशिष्ट काळात उपयोगी नसेल, तर त्यात सुधारणा किंवा त्याचा त्याग करण्यास अनुयायी स्वतंत्र आहेत.
बाबासाहेबांना हे धैर्य अभूतपूर्व वाटले, कारण इतर धर्मसंस्थापकांनी आपल्या शिकवणींना अस्खलनशील मानले. बाबासाहेबांनी लिहिले, “बुद्धाला आपल्या धम्मावर आणि अनुयायांवर पूर्ण विश्वास होता.
त्यांना भीती नव्हती की त्यांचा धम्म नष्ट होईल.” हा परिवर्तनशील दृष्टिकोन बाबासाहेबांना आकर्षक वाटला, कारण त्यांना असा धर्म हवा होता जो काळानुसार बदलू शकेल.
सामाजिक क्रांतीचा मार्ग
बाबासाहेबांचा बौद्ध धर्म हा केवळ आध्यात्मिक मार्ग नव्हता, तर सामाजिक क्रांतीचा मार्ग होता. त्यांनी बौद्ध धर्माला दलितांच्या मुक्तीचे साधन म्हणून पाहिले.
त्यांना वाटले की, बौद्ध धर्माच्या स्वीकाराने दलित समाजाला हिंदू धर्मातील अस्पृश्यतेच्या जोखडातून मुक्ती मिळेल, आणि त्यांना आत्मसन्मान आणि स्वाभिमान मिळेल. बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माला आधुनिक काळातील समस्यांना सामोरे जाण्यासाठी एक तत्त्वज्ञान म्हणून पाहिले, जे समता, स्वातंत्र्य, आणि बंधुत्वावर आधारित आहे.
बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्म: एक तुलनात्मक विश्लेषण
बाबासाहेबांनी आपल्या लेखात बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्माची तुलना दोन प्रमुख मुद्यांवर केली: नीतिमत्तेचे स्थान आणि समता विरुद्ध विषमता. ही तुलना त्यांनी अत्यंत सडेतोड आणि करारी शब्दांत मांडली आहे.
नीतिमत्तेचे स्थान
बाबासाहेबांनी स्पष्टपणे सांगितले की, हिंदू धर्म नीतिमत्तेवर आधारित नाही. त्यांच्या मते, हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये नीतिमत्ता ही सामाजिक गरज म्हणून आली, पण ती धर्माचा अविभाज्य भाग नाही. हिंदू धर्मात कर्मकांडे आणि यज्ञ-याग यांना महत्त्व आहे, जे नीतिमत्तेशी संबंधित नाहीत.
बाबासाहेबांनी लिहिले, “हिंदू धर्म नीतिमत्तेवर आधारित नाही.” याउलट, बौद्ध धर्मात नीतिमत्ता हाच धम्माचा गाभा आहे. बौद्ध धर्मात देवाऐवजी नीतिमत्तेला सर्वोच्च स्थान आहे. बाबासाहेबांनी लिहिले, “बुद्धाचा धम्म म्हणजे नीतिमत्ता होय.
जर नीतिमत्ता नसेल, तर धम्मच नाही.” बौद्ध धर्मात कर्मकांडांपेक्षा माणसाच्या आचरणावर आणि नैतिकतेवर भर आहे. हा फरक बाबासाहेबांनी अत्यंत ठामपणे मांडला आहे.
बाबासाहेबांनी बुद्धांनी वेदांचा धिक्कार केल्याचेही नमूद केले, कारण वेद पशुबळीच्या यज्ञ-यागांना प्रोत्साहन देतात, जे अहिंसेच्या तत्त्वाशी विसंगत आहे. बुद्धांनी धम्माला नीतिमत्तेच्या आधारावर परिभाषित केले, जे हिंदू धर्मातील कर्मकांडापासून पूर्णपणे वेगळे आहे.
बाबासाहेबांनी लिहिले, “बुद्धाने धम्म या शब्दाला क्रांतिकारक अर्थ दिला.” हा नीतिमत्तेवर आधारित दृष्टिकोन बाबासाहेबांना आकर्षक वाटला, कारण त्यांना असा धर्म हवा होता जो सामाजिक अन्यायाला आव्हान देईल.
समता विरुद्ध विषमता
बाबासाहेबांनी हिंदू धर्माचे अधिकृत तत्त्वज्ञान विषमता आहे, असे जाहीर केले. त्यांच्या मते, चातुर्वर्ण्य व्यवस्था ही विषमतेचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे, जी समाजाला ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, आणि शूद्र अशा श्रेष्ठ-कनिष्ठ वर्णात विभागते.
ही व्यवस्था केवळ सामाजिक नाही, तर ती धर्माने पवित्र मानली जाते. बाबासाहेबांनी लिहिले, “हिंदू धर्माचे अधिकृत तत्त्वज्ञान म्हणजे विषमता होय.” चातुर्वर्ण्याने समाजाला हजारो जातींमध्ये विभागले, आणि अस्पृश्यांना अमानवीय वागणूक दिली.
याउलट, बुद्धांनी समतेचा पुरस्कार केला. त्यांनी चातुर्वर्ण्याला विरोध केला आणि भिक्षू संघात सर्वांना समान स्थान दिले. बुद्धांनी स्त्रियांना भिक्षुणी आणि शूद्रांना भिक्षू बनण्याची परवानगी दिली, जे सामाजिक समतेचे ठोस पाऊल होते. बाबासाहेबांनी लिहिले, “बुद्धाने विषमतेची शिकवण नष्ट करण्यासाठी ठोस पावले उचलली.” बुद्धांचा हा समतावादी दृष्टिकोन बाबासाहेबांना आकर्षक वाटला, कारण त्यांना असा धर्म हवा होता जो दलितांना आत्मसन्मान देईल.
बाबासाहेबांनी स्पष्ट केले की, बुद्धांचा समतेचा पुरस्कार म्हणजे सर्व माणसे सर्व बाबतीत एकसारखी आहेत असा नाही. त्यांनी १९३६ मध्ये ‘जातीव्यवस्थेचे निर्मूलन’ या ग्रंथात सांगितले की, समता हे समाजजीवनाचे नियमन करणारे तत्त्व आहे.
प्रत्यक्षात सर्व माणसे एकसारखी नसली, तरी समान लेखणे समाजाच्या हिताचे आहे. बाबासाहेबांनी लिहिले, “समतेचा पुरस्कार म्हणजे जरी प्रत्यक्षात सर्व लोक एकसारखे नसले, तरी त्यांना समान लेखणे होय.” हा दृष्टिकोन बौद्ध धर्माच्या समतावादी तत्त्वांशी सुसंगत आहे.
बौद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी डॉ. आंबेडकरांच्या सुधारणा
बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी तीन महत्त्वाच्या सुधारणा सुचवल्या, ज्या त्यांच्या दूरदृष्टीचे द्योतक आहेत. या सुधारणा बौद्ध धर्माला आधुनिक काळात प्रासंगिक आणि प्रभावी बनवण्यासाठी होत्या.
बौद्धांचा बायबलसारखा ग्रंथ
बाबासाहेबांना वाटले की, बौद्ध धर्माला एक हाताळण्यास सोपा आणि सर्वसमावेशक ग्रंथ हवा. बौद्ध साहित्य प्रचंड आहे, आणि सामान्य माणसाला त्यातून धम्माचे सार समजणे कठीण आहे.
त्यांनी सुचवले की, या ग्रंथात बुद्धांचे चरित्र, ‘चिनी धम्मपद’, महत्त्वाची सुत्ते, आणि जन्म-मृत्यूसारख्या प्रसंगी करावयाचे विधी यांचा समावेश असावा. हा ग्रंथ जीवंत, भावनाप्रधान, आणि मंत्रमुग्ध करणाऱ्या भाषेत लिहिला जावा, जेणेकरून तो वाचकांच्या अंतःकरणाला स्पर्श करेल.
बाबासाहेबांनी नमूद केले की, इतर धर्मांना (जसे ख्रिश्चन धर्माला बायबल आणि इस्लामला कुराण) एकच ग्रंथ असण्याचा फायदा आहे. बौद्ध धर्मात असा ग्रंथ नसल्याने तो मागे पडतो. त्यांनी ‘भारतीय धम्मपद’ हा ग्रंथ अशा भूमिकेत अपयशी ठरल्याचे सांगितले, कारण तो केवळ अमूर्त तत्त्वांवर आधारित आहे आणि भावनिक आकर्षणाचा अभाव आहे.
बाबासाहेबांनी लिहिले, “प्रत्येक महान धर्म श्रद्धेच्या पायावर उभारलेला आहे.” त्यांना वाटले की, बौद्ध धर्माच्या ग्रंथात कल्पनाशक्तीला प्रेरणा देणारे बुद्धांचे चरित्र आणि नैतिक शिकवणींचा समावेश असावा. हा ग्रंथ साहित्यिक दृष्टिकोनातूनही उत्कृष्ट असावा, जेणेकरून तो वाचकांना मंत्रमुग्ध करेल.
भिक्षू संघाची पुनर्रचना
बाबासाहेबांना आजच्या भिक्षू संघाची अवस्था हिंदू संन्यास्यांसारखी वाटली, जे ध्यान किंवा आळसात वेळ घालवतात. त्यांनी भिक्षू संघाला प्राचीन बौद्ध विद्यापीठांप्रमाणे (नालंदा, तक्षशिला) विद्वान आणि समाजसेवक बनण्याचे आवाहन केले.
त्यांनी भिक्षूंची संख्या कमी करून सुशिक्षित आणि समर्पित भिक्षूंवर भर देण्याची सूचना केली. बाबासाहेबांनी लिहिले, “आजचा भिक्षू संघ लोकांना मार्गदर्शन करीत नाही आणि त्यांची सेवा करीत नाही.”
बाबासाहेबांनी भिक्षू संघाने जेसुईट ख्रिश्चन मिशनऱ्यांप्रमाणे शिक्षण, वैद्यकीय सेवा, आणि सामाजिक कार्यात योगदान द्यावे, असे सुचवले. जेसुईट मिशनरी त्यांच्या शैक्षणिक आणि वैद्यकीय सेवेमुळे आशिया खंडात यशस्वी झाले, आणि बाबासाहेबांना वाटले की, भिक्षू संघानेही असेच कार्य करावे.
त्यांनी प्राचीन बौद्ध भिक्षूंना उदाहरण म्हणून दिले, जे नालंदा आणि तक्षशिला येथे विद्वान आणि समाजसेवक होते. बाबासाहेबांनी लिहिले, “आजच्या भिक्षूंनी आपल्या जुन्या आदर्शाकडे परत फिरले पाहिजे.”
बाबासाहेबांनी भिक्षू संघाच्या स्थापनेची बुद्धांची तीन उद्दिष्टे नमूद केली: १) आदर्श समाजाचा नमुना निर्माण करणे, २) बुद्धीवादी वर्ग निर्माण करणे, आणि ३) समाजसेवेसाठी स्वतंत्र समाज निर्माण करणे.
त्यांना वाटले की, आजचा भिक्षू संघ ही उद्दिष्टे पूर्ण करीत नाही. त्यांनी भिक्षूंना मालमत्तेची मालकी आणि विवाह यापासून मुक्त ठेवण्याचे कारणही स्पष्ट केले, जेणेकरून ते समाजसेवेसाठी स्वतंत्र राहतील.
जागतिक बौद्ध मिशन
बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी जागतिक बौद्ध मिशनची स्थापना सुचवली. त्यांना वाटले की, बौद्ध देशांनी (जसे श्रीलंका, थायलंड, म्यानमार इ.) यासाठी मनुष्यबळ आणि आर्थिक साहाय्य पुरवावे.
मात्र, त्यांना या देशांमध्ये उत्साहाचा अभाव जाणवला. त्यांनी १९५० मध्ये श्रीलंका आणि १९५४ मध्ये बर्मा (आता म्यानमार) यांना भेट दिली, पण त्यांना फक्त आश्वासने आणि बुद्धमूर्ती मिळाली. तरीही, त्यांचा विश्वास होता की, आजचा काळ बौद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी अनुकूल आहे, कारण लोक आता धर्माचे तटस्थपणे मूल्यमापन करतात.
बाबासाहेबांनी लिहिले, “आजकाल धर्म ही वंशपरंपरागत बाब राहिलेली नाही. लोक धर्माचे गुणदोष तपासतात आणि त्याचा त्याग करण्यासही स्वतंत्र आहेत.” त्यांना वाटले की, बौद्ध देशांनी बौद्ध धर्माचा प्रचार मानवसेवा म्हणून स्वीकारला पाहिजे.
त्यांनी ‘वर्ल्ड फेलोशिप ऑफ बुद्धिस्ट्स’च्या उद्घाटन समारंभात भाग घेतला, आणि श्रीलंकेतील बौद्ध संस्कृतीचा अभ्यास केला, पण त्यांना अपेक्षित पाठिंबा मिळाला नाही.
आजच्या काळातील प्रासंगिकता
बाबासाहेबांचा बौद्ध धर्माविषयीचा दृष्टिकोन आजही प्रासंगिक आहे. जातीवाद, भेदभाव, आणि सामाजिक अन्याय अजूनही आपल्या समाजात आहेत. बाबासाहेबांनी दाखवलेला मार्ग—तर्क, समता, आणि करुणा यावर आधारित जीवन—या समस्यांवर उपाय ठरू शकतो. त्यांचा नवयान बौद्ध धर्म हा केवळ धार्मिक मार्ग नाही, तर सामाजिक क्रांती आहे, जी आजच्या तरुण पिढीला प्रेरणा देऊ शकते.
आजच्या जागतिकीकरणाच्या युगात, बौद्ध धर्माचा तर्कनिष्ठ आणि मानवतावादी दृष्टिकोन जगभरातील लोकांना आकर्षित करू शकतो. बाबासाहेबांनी सुचवलेल्या सुधारणा—जसे बौद्धांचा बायबलसारखा ग्रंथ, भिक्षू संघाची पुनर्रचना, आणि जागतिक बौद्ध मिशन—आजही लागू होऊ शकतात.
बौद्ध धर्माला आधुनिक काळात प्रासंगिक बनवण्यासाठी या सुधारणा महत्त्वाच्या आहेत. बाबासाहेबांचा बौद्ध धर्म हा केवळ भारतापुरता मर्यादित नाही, तर तो जागतिक पातळीवर समता आणि बंधुत्वाचा संदेश देणारा आहे.
निष्कर्ष
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा बौद्ध धर्माविषयीचा दृष्टिकोन हा त्यांच्या सामाजिक समता आणि मानवी हक्कांच्या लढ्याचा अविभाज्य भाग होता. त्यांनी बौद्ध धर्माला सामाजिक परिवर्तनाचे साधन म्हणून स्वीकारले आणि त्याला तर्क, नीतिमत्ता, आणि समतेच्या तत्त्वांवर आधारित नवयान स्वरूप दिले.
त्यांचा ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य’ हा लेख त्यांच्या गंभीर चिंतनाचा आणि क्रांतिकारक दृष्टिकोनाचा पुरावा आहे. बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माला केवळ धार्मिक तत्त्वज्ञान म्हणून नव्हे, तर सामाजिक क्रांतीचा मार्ग म्हणून पाहिले.
त्यांचे विचार आणि त्यांचा बौद्ध धर्माविषयीचा दृष्टिकोन आपल्याला एका अधिक समान, न्यायी, आणि सुसंस्कृत समाजाच्या निर्मितीसाठी मार्गदर्शन करतात.
बाबासाहेबांचा वारसा आजही आपल्याला प्रेरणा देतो. त्यांनी दाखवलेला मार्ग—तर्क, करुणा, आणि समतेचा मार्ग—आपण अंगीकारला, तर आपण त्यांचे स्वप्न साकार करू शकतो.
चला, बाबासाहेबांच्या विचारांना आपल्या आयुष्यात उतरवू आणि एका सुसंस्कृत आणि समतावादी समाजाच्या निर्मितीसाठी हातभार लावू!
हे ही वाचलंत का?
- पेरियार यांचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील भाषण
- भारतातील बौद्ध लोकसंख्या 1 कोटी की 7 कोटी?
- बौद्ध धर्मातील जाती कोणत्या? महाराष्ट्रातील बौद्धांची जातनिहाय लोकसंख्या पाहा!
- देहू रोड येथे बुद्धमूर्ती प्रतिष्ठापना प्रसंगी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे भाषण (25 डिसेंबर 1954)
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे सारनाथ येथील भाषण (24 नोव्हेंबर 1954)
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विषयक विविध लेख
- ‘धम्म भारत’चे अन्य लेख वाचा
धम्म भारतचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुक, व्हाट्सअप, टेलिग्राम, इन्स्टाग्राम, ट्विटर वर नक्की फॉलो आणि सबस्क्राइब करा. संपर्कासाठी आमचा ई-मेल.
मैत्रिणींनो व मित्रांनो, धम्म भारतच्या नवीन लेखांचे notifications मिळवण्यासाठी स्क्रीनच्या खालील बाजूस उजवीकडे दिसणाऱ्या लाल रंगातील bell icon ला क्लिक करा.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा संग्रह जीवनचरित्र पुस्तके पुतळे सुविचार / Quotes दृष्टिकोन/ विचार कार्य आणि योगदान विकिपीडिया रंजक तथ्ये धम्म भारतला सोशल मिडिया माध्यमांवर फॉलो आणि सबस्क्राइब करा.